Wisata Budaya Yogyakarta

UPACARA NGURAS ENCEH  MAKAM IMOGIRI

Makam Imogiri mapan wonten ing sisih kidul wetan saking Kitha Ngayogyakarta, antawisipun 17 km saking Kitha Ngayogyakarta. Makam kasebut mapan wonten ing Bukit Merak. Bukit kasebut mlebet wonten ing 2 laladan, inggih menika desa Girireja saha desa Wukirsari. Miturut warga ing sakiwatengenipun makam, cacahipun undhak-undhakan antawisipun 409 iji. Ananging, saben tiyang ingkang ngetang cacahipun undhak-undhakan menika mesthi beda setunggal lan setunggalipun. Wonten mitos bilih tiyang ingkang ngetang undhak-undhakan menika kanthi leres, mila menapa ingkang dipunkajengaken saged kasembadan. Ananging, kathah peziarah ingkang boten saged ngetang cacahipun undhak-undhakan kanthi sae, menika amargi undhak-undhakanipun menika kathah, saengga kirang konsentrasi.

Makam Imogiri menika dipunbangun nalika pemerintahanipun Sultan Agung ingkang kondhangipun sekti. Piyambakipun saged dados rajanipun para lelembut. Wonten ing wekdal ingkang cepet, piyambakipun saged dumugi Palembang, lenggah wonten ing singgasananipun, ugi saged dumugi Arab. Saben dinten Jemuah, Sultan Agung mesthi sholat Jumat wonten ing Mekah. Warsa 1641, Raja Mataram pikantuk gelar “sultan” wonten ing tanah suci, Mekah, saengga nggantos nama Sultan Agung dados Sultan Agung Anyakrakusuma Senapati Ing  Alaga Ngabdurrahman. Amargi asring tindak dhateng Mekah, Sultan Agung dados ulama wonten ing ngrika.

Sawijinging dinten, Sultan Agung sumerep papan ingkang sitinipun ngganda wangi, lajeng Sultan ngendika nalika piyambakipun pejah, piyambakipun kepengin supados dipunsarekaken wonten ing siti kasebut. Ananging para ulama boten maringi idin. Menawi Sultan dipunmakomaken wonten ing siti kasebut, pramila rakyatipun boten saged ziarah wonten ing makam kasebut. Ulama kasebut lajeng mendhet setunggal genggem siti kasebut, lajeng nyuwun tulung Sultan supados mbalangaken siti kasebut nuju ing sisih kidul, ngendikanipun ulama, papan dhawahipun siti kasebut gandanipun ugi wangi, Sultan Agung remen penggalihipun.

Wonten ing kraton, siti kasebut lajeng dipunbalangaken dening ulama, namanipun Imam Syafi’i dhateng sisih kidul. Lajeng siti kasebut dhawah wonten ing papan ingkang samenika kasebut Imogiri. Sasampunipun siti kasebut dhawah, Sultan Agung ngendika dhateng para abdinipun supados bangun makam ingkang dipunsamektakaken kagem Sultan Agung.  “Makam Imogiri saking siti ingkang dipunbalangaken dening Imam Syafi’i banjur dhawah wonten ing Imogedhe. Cikal bakalipun Imogiri tuwuh saking kadadosan menika, sakderengipun asma Imogiri menika Imogedhe ingkang tegesipun, “imo” menika kabut, lan “gedhe” menika ageng. Lajeng menawi dipunpirsani bilih laladan Imogiri menika wonten perangan ingkang inggil, kados gunung (giri), saengga nama Imogedhe dipungantos kanthi nama Imogiri”, ngendikanipun Pak Badrun (54).

            Salah satunggaling upacara ingkang dipunadani wonten ing Makam Imogiri inggih menika upacara Nguras Enceh. Enceh (genthong) menika dipun ginakaken kangge nyimpen toya. Enceh menika tilaranipun Sultan Agung. Lajeng dipunkuras saben sasi Sura/Muhharam, dinten Jemuah Kliwon utawi Slasa Kliwon minggu kaping setunggal. Upacara kasebut dipunadani minangka wujud kurmatipun saha kapitadosanipun warga dhumateng kaluhuranipun Sultan Agung. Upacara Ngur as Enceh dipunpilah kanthi 4 prosesi, inggih menika prosesi pamendhetipun siwur, tirakatan, Nguras Enceh, saha wilujengan. Lajeng saben prosesi menika wonten.

            Warga ingkang ngalap berkah menika katindakaken kanthi tirakatan, kanthi ngunjuk toya saking enceh kasebut, ugi saged kanthi dhahar sajenipun. Ancasipun Upacara Nguras Enceh inggih menika ndadosaken enceh minangka benda pusaka ingkang dipunpitadosi gadhah kekiyatan ghaib. Kanthi nyeceni, lajeng nyuwun supados slamet jiwa saha raganipun kangge ingkang kagungan, ingkang ngopeni, saha ingkang nyimpen. 

            Enceh wonten ing Makam Imogiri cacahipun 4, inggih menika Kyai Mendung, Nyai Siyem, Kyai Danumaya (dahulu bernama Kyai Rembes), dan Nyai Danumurti (dahulu bernama Nyai Wandansari). Menika mapan wonten ing sangajengipun plataran Kemandhungan. Kyai Mendhung menika saking Romawi, Nyai Siyem saking Thailand, Nyai Danumurti saking Aceh, lajeng Kyai Danumaya saking Palembang. Saderengipun Sultan Agung wafat, enceh-enceh kasebut dipunsimpen womten ing Kraton Mataram inggih menika Kraton Plered. 

            Toya ing salebetipun enceh dipunpitadosi gadhah kekiyatan ingkang ageng. Amargi toyanipun menika saking toya zamzam saha toya saking Tuk Bengkung. Tuk Bengkung menika dumados nalika Sultan Agung menika nancepaken tekenipun ig sela ing laladan Bengkung, lajeng dados Tuk ingkang toyanipun boten nate asat. Enceh menika dipunpitadosi minangka barang ingkang keramat, saengga anggenipun nguras dipuntindakaken kanthi sesajen, laku, slametan, saha donga. Enceh ugi dipunparingi nama supados saged nengeri bilih enceh menika minangka barang ingkang keramat.

            Upacara Nguras enceh katindakaken wonten ing kalih kabupaten, inggih menika Kabupaten Jurukunci Imogiri (Kraton Surakarta) saha Kabupaten Puroloyo Imogiri (Kraton Ngayogyakarta). Amargi wontenipun Perjanjian Giyanti ingkang milah Kraton kasebut dados kalih, inggih menika Surakarta saha Ngayogyakarta, saengga Enceh Kyai Danumaya saha Nyai Danumurti kagunganipun Kraton Ngayogyakarta, lajeng Kyai Mendhung saha Nyai Siyem kagunganipun Surakarta.

            Upacara Nguras Enceh, rumiyin sipatipun tertutup, ananging samenika sedaya tiyang kepareng mirsani upacara kasebut. Upacara menika dipunadani wiwit dinten Senin Wage dumugi Sasa Kliwon, utawi dinten Kamis Wage dumugi Jumuah Kliwon ing minggu sepisan wulan Sura/Muhharam. Uapacara kasebut dipunadani wonten ing Plataran Kemandhungan Makam Imogiri. Upacara kasebut dipunwiwiti saking Kraton Surakarta amargi ingkang langkung sepuh yuswanipun. Prosesi ingkang kaping setunggal inggih menika mendhet siwur. Anggenipun mendhet siwur ugi dipundamelaken tumpeng saha gunungan. Siwur dipunpendhet dening abdi dalem Makam Imogiri ingkang nembe jagi saking Dalem Jurukinci Makam Imogiri. Siwur kasebut lajeng dipunparingaken wonten ing jodhang lajeng dipunpikul kanthi dipunarak dumugi Makam Imogiri. Prosesi ingkang nomer kalih inggih menika tirakatan utawi tuguran, inggih menika lek-lekan sinambi donga. Tirakatan wajib dipuntindakaken dening abdi dalem ingkang caos/jagi ng dinten kasebut, abdi dalem ingkang boten caos saha warga sakiwatengenipun makam ugi saged ndherek. Ananging saratipun dhere tirakatan inggih menika suci, saengga sedaya donga saged kasembadan. Prosesi salajengipun inggih menika nguras enceh. Ingkang saged nguras enceh menika namung abdi dalem ingkang dipunparingi amanah supados nguras enceh, lajeng saged dipun pirsani dening warga utawi peziarah. Biasanipun dipuntindakaken ing wanci siyang. Toya saking kurasan enceh menika saged dipunsuwun deneing warga, ingkang dipunpitadosi saged nebihaken saking sadaya sesakit. Prosesi ingkang nomer sekawan inggih menika wilujengan utawi slametan. Upacara menika gadah ancas supados tansah dipunparingi kawilujengan saking Gusti ing sadaya kemawon. Wonten ing prosesi slametan, ugi dipuncawisaken mawarni-warni sajen. Antawisipun sekul, jenang, jangan/sayur, lawuh saking ulam saha daging, sambel. Ugi wonten pisang, bumbon, gegodhongan, kembang. Saha dipuncawisaken wadhah sesaji, sanggan, tumpeng, ambeng. Wonten ugi godhong apa-apa ugi dipuncawisaken, godhong menika gadhah teges supados upacara menika saged lancar boten wonten pepalang setunggal menapa utawi kangge tok bala.   

Peziarah saged mlebet makam, menika namung saben dinten Senin saha Jemuah. Ugi wonten ing dinten-dinten ingkang sampun dipuntemtokaken. Menawi badhe mlebet wonten ing makam, peziarah boten kepareng ngagem busana limrah, ananging kedah ngagem busana pranakan (kakung) saha kemben (putri). Menika gadhah teges supados boten wonten tiyang ingkang langkung utawi sedaya tiyang menika sami, kanthi ngginakaken busana ingkang sami. Sasampunipun mlebet, wonten ing laladan Makam Sultan Agung, peziarah kedah nindakaken laku ndhodhok/jengkeh, tegesipun kangge ngurmati Sultan Agung. Peziarah wonten ing makam sewu, kedah njagi pangandikanipun, amargi sampun wonten mitos menawi anggenipun ngendika menika boten dipunjagi, saged nuwuhaken memala. Wonten cariyos, salah satunggaling peziarah, anggenipun ngendika boten dipunjagi, saengga sakonduripun saking ziarah, peziarah menika gerah, lajeng muntah getih, lajeng dipunpadosaken tamba wonten ing pundi-pundi boten mantun. Lajeng peziarah menika banjur seda.

Tiyang ingkang rawuh wonten ing makam Imogiri sasanesipun kangge ziarah dhateng makam-makam Raja Mataram, ugi kangge pados ujungan 7 werni wonten ing salebetipun makam. Ujungan menika dipunpitadosi, bilih tiyang ingkang sampun bebrayan, ananging dereng dipunparingi putra, menawi ngunjuk toya godhoganipun ujungan menika lajeng saged enggal-enggal dipunparingi putra. Ananging kewajibanipun tiyang menika kedah ikhtiyar, usaha, saha donga dhumateng Gusti ingkang Maha Paring, mugi-mugi enggal-enggal dipunparingi putra.