ANALISIS BASA RINENGGA WONTEN ING CAKEPAN TEMBANG CAMPURSARI ANGGITANIPUN MANTHOU'S

ANALISIS BASA RINENGGA WONTEN ING CAKEPAN TEMBANG CAMPURSARI ANGGITANIPUN MANTHOU’S

Dening Yulita Ekawinajeng

11205244003

Mulyana, Avi Meilawati

Sarining Panaliten

Panaliten menika ancasipun kangge madosi menapa mawon jinisipun basa rinengga ingkang wonten ing tembang campursari anggitanipun Manthou’s. Panaliten menika dipunlampahi awit masarakat umumipun dereng mangertosi menapa mawon jenis basa rinengga ingkang dipunanggit dening Manthou’s. Teges saha paedahipun basa rinengga ugi dados pirembagan ingkang gegayutan anggenipun ngandharaken jinisipun basa rinengga. Panaliten menika wujudipun panaliten deskriptif ingkang objekipun inggih menika cakepan tembang campursari anggitanipun Manthou’s. Boten sedaya tembang dipunanalisis, ananging kanthi mendhet 18 tembang saking merang album-ambum Manthou’s wonten ing tigang tema. Tema ingkang dipunpendhet inggih menika tema katresnan, tema sosial, saha tema budaya. Cara ngempalaken data kanthi cara inventarisasi, identifikasi, reduksi, saha klasifikasi. Piranti panaliten menika inggih ngginakaken kertu data saha tabel analisis. Data dipun-analisis kanthi cara deskriptif. Validitas data dipuntindakaken kanthi cara validitas isi. Realibilitas dipuntindakaken kanthi metode uji ulang, inggih menika ngginakaken pamendhetan data ingkang dipunambal-ambali. Asil panaliten menika bilih Manthou’s menika minangka pangripta tembang ingkang variatif. Basa rinengga ingkang dipunginakaken ing cakepanipun menika manekawarni. Jenis basa rinengga ingkang wonten ing cakepan tembang campursari anggitanipun Manthou’s inggih menika (1) entar, (2) pindha, (3) isbat, (4) cangkriman, (5) parikan, (6) purwakanthi, (7) wangsalan, (8) paribasan, (9) candra, (10) rumpaka, saha (11) sengkalan. Masarakat saged langkung ngremeni tembang Manthou’s amargi basanipun rinengga. Menapa malih saged mangertosi wosipun cakepan. Ng-analisis cakepan ingkang wonten basa rinengga menika saged pikantuk makna saking mbabar wosipun cakepan. Tegesipun dipunandharaken kanthi negesi tetembunganipun ingkang wonten ing konteks tembang. Paedah basa rinengga ugi dipunpanggihaken nalika mbabar cakepanipun. Paedah basa rinengga ingkang wonten ing cakepan tembang campursari anggitanipun Mantou’s inggih menika (1) ngendahaken paraga tembang, (2) ngendahaken kahananipun paraga tembang, (3) ngendahaken caraning tumindak, (4) ngendahaken papan, (5) ngendahaken swasana, (6) ngendahaken samubarang, saha (7) ngendahaken raosing manah.

Pamijining Tembung: Basa Rinengga, Tembang Campursari Manthou’s

Abstract

The aim of this analysis is to find what kind of Basa Rinengga in campursari lyric song written by Manthou’s. This title chooses to be analyzing because the people do not know what kind of Basa Rinengga commonly. The meaning and the function of Basa Rinengga also included in the discussion because related with kind of Basa Rinengga.This analysis is categorized into descriptive analysis which the object is campursari lyric song written by Manthou’s. Not all of the song to be analyze, just take 18 songs from several albums which divided into three themes. The themes are about love, social, and culture. The way to collect the data is use inventory, identification, reduction, and classification. The methods that use in this analysis is scrutinize and take a note of the data. The data is analyzed by descriptive. The validity of the data takes by validation of contents. The reability takes by retest reability method.The results of this analysis show that Manthou’s is the creative author. Basa Rinengga which use in his song is contains a lot of kinds. The kinds of Basa Rinengga that show in campursari lyric song written by Manthou’s are (1) entar, (2) pindha, (3) isbat, (4) cangkriman, (5) parikan, (6) purwakanthi, (7) wangsalan, (8) paribasan, (9) candra, (10) rumpaka, saha (11) sengkalan. The people more interesting to Manthou’s song because the language, Basa Rinengga. Especially, when the people know how to read the word well. By analysis the lyric which contains Basa Rinengga, can understand the meaning from analysis how to read the lyric. The meaning be adapted with the word in the song. The function of Basa Rinengga also find when analysis the lyric. The functions of Basa Rinegga are (1) beautify the character, (2) beautify the condition of the character, (3) beautify the way of habit, (4) beautify the place, (5) beautify the situation, (6) beautify the everything, (7) beautify the feeling.

Keywords : Basa Rinengga, campursari song written by Manthou’s.

A.           Purwaka

Tembang campursari kathah dipunremeni dening masyarakat. Masyarakat ngremeni amargi bab musik lan basa ingkang dipunginakaken wonten ing tembang campursari. Basa ingkang dipunginakaken adatnipun ngginakaken basa ingkang endah. Basa endah ugi saged dipunwastani kalihan basa rinengga. Unsur rinengga wonten ing cakepan tembang campursari maringi efek kaendahan kangge para panresna musik.

Tiyang ingkang remen kalian musik, adatipun nggadhahi raos inggil dhateng prakawis ingkang dipunalami ing tembang. Kados dene pangripta tembang ingkang mbabar lan ngekspresi menapa ingkang dipunraos. Wonten ing tembang campursari, pangripta saged nuwuhaken basa ingkang endah lan musik ingkang saged dipunremeni. Panganggening basa rinengga maringi raos ingkang langkung inggil. Basa rinengga ugi saged maringi raos ingkang ngunggul-unggulaken, kadosta panjangka pangrita anggenipun nganggit.

Bintang campursari ingkang terkenal inggih menika Manthou’s. Tembang-tembang anggitanipun Manthou’s kathah sanget dipunsekaraken kalian masarakat ingkang ngremeni. Manthou’s menika minangka wiraswara  ugi pangripta tembang–tembang campursari. Manthou’s saged mahyaaken tembang kanthi bebas kanthi campursari. Manthou’s saged misuwur lan dados bintang campursari, mesthinipun kanthi unsur kaendahan basa rinengga ingkang wonten ing cakepanipun.

Cakepan tembang campursari anggitanipun Manthou’s, kathah ngginaaken basa rinengga. Masyarakat panresna musik, umumipun dereng saged mangertosi jenis-jenis basa rinengga ingkang wonten ing cakepanipun. Bab menika penting kangge masyarakat, amargi kanthi mangertosi jenis, teges, saha paedahnipun basa rinengga saged langkung ngraosaken menapa ingkang badhe dipunandharaken pangripta tembang.

 Panaliten menika ngembag basa rinengga wonten ing cakepan Tembang campursari anggitanipun Manthou’s. Basa rinengga ingkang dipunrembag inggih menika bab jinisipun basa rinengga, tegesipun basa rinengga saha paedahipun basa rinengga ingkang wonten ing cakepan tembang campursari Manthou’s. Bab menika ingkang dipunrembag supados masarakat menika mangertosi menapa mawon basa- basa endah ingkang wonten ing cakepan tembang campursari anggitanipun Manthou’s. Saksampunipun mangertosi masarakat ugi saget negesi tetembungan ingkang wonten ing basanipun.

B.     Gegaran Teori

Panaliten menika ngrembug bab basa saha tegesipun basa. Ilmu basa ingkang gegayutan inggih menika ilmu semantik. Tembung semantik saking basa Yunani semainein, ingkang nggadhahi teges “tanda”  utawi “lambang”. Semantik menika ilmu ingkang nyinaoni bab makna utawi arti (Chaer, 1990: 2). Makna menika ngrembag gayutan tuturan kalian teges (Parera, 2004: 51). Teges, saha makna menawi dipunginaaken kangge ngembag satunggaling basa sami peranipun, inggih menika kangge ngandharaken menapa wosipun. Semantik minangka disiplin ilmu ingkang nyinaoni makna saking satuan lingual, saged saking makna leksikal menapa gramatikal. Makna leksikal menika unit semantik ingkang paling alit dipunsebat leksem. Makna gramatikal menika ingkang dipunbentuk gabungan saking satuan–satuan kebahasaan. Saking andharan ing nginggil saged dipunpendhet dudutan bilih semantik inggih menika ilmu ingkang nyinaoni teges.

Makna ing basa jawi asring dipunsebut teges. Teges menika dipunandharaken dening penutur dhateng mitra tutur kanthi panganggening lambang basa. Teges menika ugi saged dipunwastani gayutan basa kalian menapa mawon ingkang dipunsepakati sesarengan dening penutur lan mitra tutur.

Miturut Mulyana (2008: 22) wonten faktor ingkang nemtokaken makna inggih menika bentuk, susunan, intonasi, saha konteks. Faktor-faktor menika ingkang saged nggayutaken basa kalihan tegesipun. Anggenipun penutur badhe ngandharaken pemanggih menika kedah ngetrepaken pamilihinng basa. Chaer (1990: 11) ngandharaken bilih semantik menika saged nggampilaken anggenipun milih lan ngginakaken tembung kalihan makna ingkang leres.  Dados teges menika migatosaken faktor-faktor basa supados menapa ingkang badhe dipunkajengaken penutur saged leres dipuntampi kalihan lawan tutur. Paedahipun teges menika supados penutur saha mitra tutur sami mangertosi menapa ingkang dipunwicantenaken.

Basa dipunandharaken kanthi cakepan tembang wonten ing tembang. Penganggit minangka penutur ngandharaken teges tembang mawi basa ing cakepan tembang.  Pesen ingkang wonten ing tembang menika sageda didumugi dhateng mitra tutur menawi mitra tutur saged negesi tetembungan ingkang wonten ing cakepanipun. Basa endah kathah dipunginakaken wonten ing cakepan tembang. Para pamiarsa tembang menika saged mangertosi kanthi negesi tetembunganipun. Kanthi mekaten ilmu semantik badhe dipundadosaken dhasar kangge nyinaoni bab teges ingkang wonten ing cakepan tembang.

Basa Rinengga inggih menika basa ingkang dipunpacakki, dipunpaesi, supados endah (Padmosoekotjo: 1960). Basa dipundamel endah supados menapa ingkang badhe dipunandharaken saget narik kawigatosan pemaos. Endahing basa dipundamel mawi gaya bahasa-nipun penganggit. Kaendahaning dumunung saking jinisipun basa rinengga ingkang dipunginaaken ing wacana. Tuladhanipun tembung “mangga” kalian tembung “sumangga”. Menawi dipuntingali ing tembungipun langkung endah menawi ngginaaken tembung “sumangga”. Semanten ugi ing konteks ukara sageta langkung endah menawi ngginaaken tembung ingkang sumangga. Basa- basa endah ingkang kados mekaten saged dipunanalisis kanthi jinisipun basa rinengga.

Jinisipun basa rinengga miturut Hadiwidjana (1967: 57) wonten cacah 15 jenis. Jinis-jinisipun basa rinengga kados menika: (1) entar, (2) pinda, (3)  isbat, (4) lambang, (5) cangkriman, (6) gurit, (7) parik, (8) purwakanthi, (9) wangsal, (10) paribasa, (11) candra, (12) rumpaka, (13) sandi-asma, (14) sengkala saha (15) layang

Miturut Padmoesoekotjo (1960: 96) Jinisipun basa rinengga menika mlebet ing  kasusastran jawa. Kasusastran jawa menika sanget wiar cakupanipun. Jinisipun basa rinengga ingkang kalebet ing kasusastran Jawa kadosta: (1) isbat, (2) sandi- asma, (3) sengkalan, (4) tembung entar, (5) paribasan, bebasan, saha saloka, (6) cangkriman, (7) dasanama, (8) pepindhan (9) candra, (10) gugon tuhon, (11) purwakanthi, (12) susulan, (13) tembung saroja (14) Yogyaswara, (15) tembung garba, (16) tembung plutan, saha (17) tembung ingkang mingsed pakecapanipun.

Pamanggih kala wau saged dipunpendhet dudutan bilih jinisipun basa rinengga menika wonten, tembung entar,  pindha, isbat, cangkriman, gurit, parik, purwakanthi, wangsalan, paribasan, candra, rumpaka, sandi asma, saha sengkalan. Saben jinisipun basa rinengga menika, nggadhahi bentuk basa ingkang beda-beda.

Sanesipun jinisipun basa rinengga, panaliten menika ugi nganalisis bab tegesipun basa rinengga. Teges menika sami kalihan makna. Makna miturut Baoesastra Djawa (1939: 287) inggih menika teges lan keterangan surasa. Makna ing Basa Jawi dipunsebat teges. Teges menika sami kalihan arti, utawi maksud. Teges ing basa inggih menika suraos ingkang wonten ing basanipun. Teori ing makna umumipun nengenaken kesejajaran saking penutur lan mitra tutur.

Makna menika dipunsinaoni ing ilmu basa inggih menika semantik. Semantik ngrembug bab negesi/pemaknaan basa ngginakaken gramatikal saha leksikal. Ananging wonten ing panaliten menika panyerat langkung ngginakaken makna gramatikal mawon. Dipunpendhet kanthi negesi gramatikal amargi makna tembung, lan ukaranipun dipunanggit kanthi bebas lan kathah ngginakaken imajinasi saha parumpaman. Anggenipun negesi ukara mbetahaken panaliten makna kanti kontekstual. Miturut Chaer (1990: 64) makna gramatikal menika makna ingkang kontekstual utawi situasional. Saged ugi dipunsebut kanthi makna makna struktural amargi proses lan satuan- satuan gramatikal menika nggadhahi gayutan kalihan ketatabahasaan. Nurgiyantoro (2007: 292) ngandharaken bilih unsur gramatikal menika sami kalihan struktur ukaranipun. Wonten ing komunikasi basa, menawi dipuntingali saking stile, ukara menika langkung wigati katimbang tembung senajan gayanipun ing ukara ugi gegayutan kalihan pilihan tembungipun. Panegesanipun tembung-tembung ingkang bergaya utawi saged dipunwastani tembung endah dipunmaknai saking segi konteks tuturipun.

Sanesipun bab teges saha makna basa rinengga, panaliten menika neliti bab paedahipun basa rinengga. Basa rinengga kalebet ing basa endah ingkang nggadhahi fungsi estetika. Kaendahanipun basa rinengga menika saged maneka warni, saged ngendahaken menapa mawon ingkang wonten ing konteks.

C.    Cara Panaliten

Panaliten ingkang nggadhahi judul “Analisis Basa Rinengga wonten ing Cakepan Tembang Campursari Anggitanipun Manthou’s” kalebet wonten ing jinis panaliten deskriptif. Miturut Pradapa (2001: 32) panaliten deskriptif menika dipunlampahi kanthi ancas maringi gambaran satunggaling kasus kanthi cermat. Panaliten deskriptif menika salah satunggaling jenis panaliten kangge mangertosi saha ngandharaken subyek panaliten. Subyek panaliten ingkang dipunginaaken wonten ing panaliten menika inggih menika cakepan tembang campursari Manthou’s. Panaliten menika nggadhahi ancas kebahasaan ingkang mlebet ing ranah semantik inggih menika basa rinengga.

Sumber data panaliten menika arupi kaset VCD MP3 anggitanipun Manthou’s. Panaliten dipunlampahi kanthi cakepan tembang campursari anggitanipun Manthou’s. Sedaya tembang anggitanipun manthous menika wonten 44 tembang. Tembang–tembang Manthou’s menika badhe dipunperang wonten ing tigang kategori. Kategori ingkang dipunangge panyerat inggih menika katresnan, sosial, saha budaya.

Tembang-tembang campursari Manthou’s dipunperang miturut tigang kategori inggih menika, katresnan, sosial, saha budaya. Saking sedaya lagu Manthou’s menika boten sedaya badhe dipunteliti ananging kanthi cara mendhet sampel ingkang cocok. Panaliten menika ngginakaken teknik sampling. Miturut pamanggihipun Pradopo (2001: 39) teknik pamendhetan sampel dipunlampahi kanthi pamilihan ingkang erat gayutanipun kalihan tujuan panaliten, lan ingkang relevan.

Sukardi (2003: 65)  ngandharaken bilih pamendhetan sampel dipunginakaken wonten ing panaliten ingkang ngginakaken data kathah, lan sampel menika minangka wakil saking karakteristik populasi dipunpendhet kanthi sampel ingkang cocok kalihan panaliten. Andharan Sukardi ugi gayut kalihan pamanggihipun Asmani (2011: 110) bilih sampel menika dipunpendhet kanthi dhasar kualitas. Keleresan anggenipun milih sampel menika, minangka kunci suksesipun panaliten. Wonten ing panaliten menika, saking sedaya lagu manthou’s ingkang wonten 44 tembang, dipunpendhet sampel.

Sampel ingkang dipunpilih kados menika. Wonten ing tema katresnan wonten tembang Anting-anting, Esemmu, Kangen, Balen, Randha Kempling, Nyidam Sari, Aja Gawe-gawe, Kripik Tela Pohung, Kembang Kecubung, Tetesing Waspa, Aja Digondheli, Ijo-Ijo. Wonten ing tema sosial wonten tembang Pripun, Sluman Slumun Slamet, Kanca Tani, Lare Nggunung, Pak Rebo. Wonten ing tema budaya wonten tembang Geblek Kulon Progo, Gunung Kidul Handayani. Sedaya sampel tembang ingkang badhe dipunteliti menika wonten 18 tembang.

Pangempalan data panaliten menika dipunlampahi kanthi cara metode nyemak cakepanipun tembang- tembang campursari Manthou’s. Anggenipun nyemak tembang campursari menika dipunlampahi kanthi dipunambal–ambali, supados data ingkang kaasilaken boten owah lan obyektif. Sedangunipun kagiyatan nyemak dipunbetahhaken rajin, njlimet, cermat, lan disiplin supados data ingkang dipunpendhet sageda valid lan boten wonten prakawis katinggalan data. Wonten ing kegiatan yemak ugi dipunbetahaken teknik nyathet data. Data ingkang dipuncatet dipunlebeken ing kertu data. Panaliten menika ngginaaken metode simak saha nyatet data. Ewandene pirantining panaliten inggih ngginakaken kertu data saha tabel analisis.

Teknik nganalisis data ingkang dipunginakaken wonten ing nganalisis cakepan tembang campursari menika ngginaaken analisis kanthi seserepan semantik. Sepisan kanthi cara Inventarisasi, inggih midhangetaken swanten ingkang wonten ing VCD kanthi dipunambal-ambali supados nebihaken saking kesalahan anggenipun mendhet data. Midhangetaken tembang ingkang dipunambali sageda pikantuk data ingkang valid. Cara ingkang kaping kalih inggih menika Identifikasi kanthi nyathet data  arupi cakepan tembang campurasari ingkang gegayutan kalihan jinisipun basa rinengga. Salajengipun dipunpilih dipunlebetaken ing kertu data. Maknanipun basa rinengga dipunlampahi kanthi ngginakaken konteks ukaranipun. Reduksi dipunlampahi kanthi dipunwaos malih. Menawi wonten data ingkang ambigu langkung sae dipunsingkiraken. Cara pungkasan inggih menika klasifikasi. Klasifikasi dipunlampahi kanthi milah data wonten ing jinisipun basa rinengga, saha paedahipun basa rinengga.

Keabsahan  data ingkang dipunginaaken ing panaliten menika ngginaaken validitas saha reabilitas. Kanthi validitas, keabsahan data dipunpendhet saking validitas isi. Miturut Darmadi (2011: 117) validitas isi nggadhahi peran ingkang wigati kangge tes pencapaian utawi achievement test. Validitas isi menika umumipun dipuntemtokaken kanthi pertimbangan para ahli. Anggenipun ngesahaken data ingkang kanthi cara deskriptif dipunlampahi kanthi konsultasi dhateng dosen pembimbing.

Reliabilitas data ngginakaken realibilitas kanthi metode uji ulang. Metode uji ulang inggih menika metode ingkang dipunginakaken kangge nguji data supados saged dipunadhalaken kanthi cara ngambali malih wonten ing wekdal ingkang beda (Suryabrata, 2013: 59). Metode menika dipunlampahi panaliti kanthi cara pemaosan ingkang dipunambal-ambali. Cara dipunamabal-ambali menika dipunlampahi supados pikantuk data kalian pirembagan deskripsi data ingkang konsisten. Cara menika dipunlampahi dhateng panaliti kanthi mandiri. Data ingkang dipunpendhet salajengipun dipunkaji miturut fokus panaliten ingkang kaginaaken. Panaliten badhe dipunpungkasi bilih data ingkang dipunpendhet sampun stabil saengga layak dipunanalisis.

D.    Asiling Panaliten saha Pirembagan

Panaliten bab cakepan tembang campursari anggitanipun Manthou’s nggadhahi asil inggih menika saged manggihi jenis basa rinengga ingkang dipunginakaken ing karya sastra. Andharan menika jumbuh kalihan menapa ingkang wonten ing gegaran teori. Jinisipun basa rinengga ingkang wonten ing cakepan tembang campursari Manthou’s antawisipun entar, pindha, cangkriman, isbat, parik, purwakanthi, wangsalan, paribasan, candra, rumpaka, sengkalan. Kangge jenis basa rinengga gurit, boten dipunlebetaken ing jinisipun panaliten menika, amargi sedaya cakepan menika minangka geguritan. Kangge mbedaaken menapa jinisipun basa rinengga, cakepan dipunanalisis kanthi sanesipun basa rinengga geguritan.

Sanesipun jinis basa rinengga, panaliti ugi badhe ngandharaken paedahipun basa rinengga wonten ing cakepan tembang campursari anggitanipun Manthou’s. Paedah ingkang wonten inggih menika, ngendahaken paraga tembang, ngendahaken kahananing paraga tembang, ngendahaken caraning tumindak, ngendahaken papan, ngendahaken swasana, ngendahaken samubarang, saha ngendahaken raosing manah.

Objek ing panaliten menika dipunperang saking 3 tema inggih menika katresnan, budaya lan sosial. Tema katresnan wonten tembang Anting-anting, Esemmu, Kangen, Balen, Randha Kempling, Nyidam Sari, Kembang Kecubung, Aja Gawe-gawe, Kripik Tela Pohung, Tetesing Waspa, Aja Digondheli Iijo-Ijo. Tema sosial wonten Sluman Slumun Slamet, Kanca Tani, Lare Gunung, Pak Rebo. Tema budaya wonten tembang, Geblek Kulon Progo, Gunungkidul Handayani. Jenis basa rinengga ing cakepan tembang campursari anggitanipun manthou’s saged dipunpriksani ing tabel ngandhap menika. Tembung-tembung ingkang kacithak kandel minangka tetenger basa rinengga.

Cakepan tembang campursari anggitnaipun Manthou’s wonten basa rinengga entaripun. Tembung entar ingkang dipuntemokaken ing cakepan tembang campursari anggitanipun Manthou’s mekaten.

“Eling-eling ro kanca,

ora perlu njlimet (M/SSS/26).

Tembung “njlimet” ing cakepan (M/SSS/26) minangka basa entar ingkang dipuangge kangge ngandharaken “kanca”.  Menawi dipunpirsani saking tembungipun “njlimet” menika tembung sipat kangge madosi samubarang. Samubarang ingkang alit, ingkang wonten ing kawontenan ndlesep anggenipun madosi mesthi “njlimet”. Wonten ing cakepan tembung “njlimet” dipunginakaken kangge ngandharaken tiyang. Boten ateges madosi tiyang menika kanthi njlimet, ananging ingkang dipunkajengaken pengganggit bilih madosi bebudhenipun tiyang sanes.

Cakepan (M/SSS/26) menika minangka cakepan tembang campursari Manthou’s ingkang nggadhahi irah-irahan Sluman Slumun Slamet. Wonten ing tembang Sluman Slumun Slamet nyariosaken bilih dados tiyang menika tansah alon-alon dhateng pakaryan menapa mawon saengga asilipun pakaryan sageta sae. Tegesipun unen-unen menika bilih dhateng kanca menika sampun itung-itungan. Sampun ngantos madosi perkawis-perkawis alit ingkang limrahipun boten dados menapa dipundadosaken perkawis wigati. Saking konteks cakepannipun nggadhahi teges bilih emut-emut kalihan kanca ingkang nate maringi pitulungan, perkawis alit menika boten kedah dipundadosaken perkawis ageng. Ampun dados tiyang ingkang etung-etungan marang kabecikanipun lan alanipun tiyang sanes.

Paedahipun cakepan (M/SSS/26) inggih menika ngendahaken caraning tumindak. Caraning tumindak ingkang dipunlampahi dening penutur. Penutur ngandharaken kanthi pitutur. Basa entar “njlimet” ingkang dipunangge wonten ing konteks pasedherekan maringi pitutur bilih sampun ngantos itung-itungan kalihan kabecikan saha alanipun  tiyang.  Paedahipun bilih penutur maringi pitutur dhateng kanca menika sampun ngantos “itung-itungan. Paedah basa rinengga menika inggih kangge ngendahaken caraning rumindak tiyang bilih sampun ngantor itung-itungan dhateng bebudhenipun tiyang sanes. Basa rinengga entar sanesipun ugi wonten ing cakepan menika.

Parine lemu-lemu Palawija lan uga sak wernane katon subur, Kabeh  tuwuh kang sarwa kinandur (M/KT/31)

Tembung “parine lemu-lemu” menika minangka asil tetanen para tani. Saged kalebet ing pepindhan amargi biasanipun tembung “lemu” menika dipuanangge nyebataken badan tiyang, sanes wit-witan menapa tetanen. Saged dipunwastani kalebet tembung rinengga pindha amargi tembung “lemu” ingkang sejatosipun kangge nyebut badan tiyang, dipunemperaken “kaya” taneman pari ingkang subur. Wosipun ugi bab tetanen pari ingkang subur.

Cakepan (M/KT/31) menika kalebet ing pindha ingkang sampun boten nyebataken menapa ingkang dipunpindhaaken. Cakepan menika dipunpendhet saking tembang Kanca Tani. Wonten ing tembang menika nyariosaken pasedherekanipun para tani, saha ngandharaken kados pundi kahanan hasil taninipun. Cakepan menika ngandharaken pari saha palawija ingkang sami subur. Sedaya ingkang wonten menika minangka taneman ingkang dipuntandur dening petani.

Paedahipun basa rinengga menika, kangge ngendahaken swasananipun. Swasana ingkang wonten ing cakepan inggih menika swasana ingkang wonten ing sabin. Swasananipun asil tani ingkang sami subur. Cakepan menika dipunanggit supados saget ngendahaken taneman pari ingkang ing teks menika dipuncariosaken tanemanipun lemu-lemu utawi subur.

Basa rinengga sanesipun ingkang dipunpanggihi ing cakepan tembang campursari anggitnaipun Manthou’sRumpaka inggih menika, tetembungan ingkang dipunangge kangge ngendahaken swasana alam. Rumpaka ingkang wonten ing cakepan tembang campursari anggitanipun Manthou’s kados mekaten.

Sinawang pancen asri, Gunungkidul nyatane wektu saiki, Pembangunan warata kang migunani, Bisa gawe kepranan kang amirsani (M/GKH/44)

Cakepan menika dipunpendhet saking tembang Gunungkidul Handayani. Capekan (M/GKH/44) nyariosaken Kitha Gunungkidul. Menawi dipuntegesi saking cakepanipun samenika Gunungkidul asri, dipuntegesi saking “sinawang pancen asri, Gunungkidul nyatane wektu saiki”. “Pembangunan” kathah dipundamel lan “migunani”. Sinten mawon ingkang mirsani saged kepranan dhateng kitha menika.

Paedahipun rumpaka (M/GKH/42) inggih menika kangge ngendahaken papan. Cakepan menika ngandharaken bab kithanipun inggih menika Gunungkidul. Cakepan menika ngandharaken bab kaendahanipun kitha ingkang nggadhahi daya tarik pamiarsa. Basa rinengga sanesipun ingkang wonten ing cakepan tembang campursari anggitanipun Manthou’s kados menika.

Manunggaling Kawula kalawan Gusti, Migunani tumrap pembangunan iki, Mangga-mangga sedaya tumut ndarbeni, Mrih lestari Gunungkidul Handayani (M/GKH/46)

Cakepan (M/GKH/46) menika dipunpendhet saking cakepann tembang campursari anggitanipun Manthou’s kanthi irah-irahan Gunungkidul Handayani. Tembang menika ngrembag bab endahing ciptanipun Tuhan ingkang dumunung ing Kabupaten Gunungkidul ing Provinsi Nyayogyakarta. Tembung “Gusti” menawi saking Kamus Baoesastra Jawa anggitanipun Poerwadarminta (1939: 157) nggadhahi teges bendhara, sesebutan tiyang dhateng Allah. Ingkang dipunsebut “Manunggaling Kawula Gusti” inggih menika Ketuhanan Jawa (Hadiatmaja, 2010: 72).

Unen-unen menika inggih kalebet ing basa rinengga isbat. Idiom-ipun kalebet ing isbat, ananging isbat ingkang dumununng ing tembang Manthous menika nggadhahi teges gayutanipun tiyang kalihan bendharanipun. Tiyang jaman rumiyin nyebut “Gusti” menika kangge nyebut “Raja”, inggih menika tiyang ingkang mimpin ing wilayahipun. Wonten ing jaman sakmenika penyebatan “Gusti” saged dipunangge nyebut Tuhan.

Dipuntingali saking konteks cakepan (M/GKH/46) tembung “Gusti” boten ateges Tuhan ananging tiyang inggih menika “Pemerintah/ Raja”. Raja minangka tiyang ingkang mimpin ing wilayahipun menawi sakmenika saged dipunwastani pemerintah. Andharan menika saged dipunantebi ing ukara sanesipun ingkang ngandharaken bab pembangunan. “Migunani tumprap pembangunan iki”, unen-unen menika minangka panjelas isbat, minangka njelasaken bilih ngandharaken pembangunan. Pembangunan menika minangka panyengkuyungipun masarakat kalihan pemerintah daerahipun. Cakepan menika ngandharaken bab gayutanipun tiyang kalihan pemerintah. Tegesipun “Manunggaling Kawula kalawan Gusti” inggih menika nggayutaken kapitadosan masarakat saha pemerintah. Cakepan menika nyariosaken bilih masarakat saha panguaos sampun sami sayuk rukun kangge mbangun kitha Gunungkidul supados dados kitha ingkang maju, saha lestari.

Paedahipun cakepan  (M/GKH/46) inggih menika kangge ngendahaken paraga tembang. Paraga tembang ing konteks inggih wonten ing tembung “Gusti” minangka pemerintah sanes “Tuhan”. Basa rinengga isbat biasanipun boten wonten ing tembang-tembang gagrak enggal kadosta campursari, ananging kathah dipunpanggihaken ing serat-serat jawi lami. Dados wonten ing konteks tembang menika “Gusti” minangka paraga tembang boten minangka “Tuhan” ananging “Pemerintah”. Jinisipun basa rinengga ingkang dipunpanggihaken ing cakepan tembang campursari anggitanipun Manthou’s kados mekaten.

Gelang alit bebasan kang mungguhing driji

(M/B/16)

Cakepan (M/B/16) dipunpendhet saking cakepan tembang campursari anggitanipun Manthou’s kanthi irah-irahan Balen. Tembang menika nyariosaken bilih wonten paraga kalih kakung saha putri, ingkang sami paclathonan. Ingkang kakung ngersaaken rujuk ananging ingkang putri taksih dereng nyarujukki. Wonten ing cakepan menika wonten cangkrimanipun. “Gelang alit” ingkang wonten ing “driji” inggih menika ali-ali. Gelang menika umumipun bunder. Barang ingkang bunder lan wonten ing driji ingkang biasanipun dipunangge dening tiyang estri menika ali-ali.

Paedahipun cakepan (M/B/16) inggih menika ngendahaken samubarang. Samubarang ing konteks inggih menika barang ingkang mungguh ing driji utawi ali-ali. Umumipun tiyang nyebut tembung ali-ali menika kanthi langsung, ananging supados dados rengga dipundamel cangkriman. Jinisipun basa rinengga sanesipun kados mekaten.

E tuku piring duite pas-pasan, e sing dha eling urip mung sepisan

(M/PR/38)

Cakepan (M/PR/38) dipunpendhet saking cakepan tembang campursari Manthou’s kanthi irah-irahan tembang Pak Rebo. Wonten ing tembang menika nyariosaken paraga inggih menika “Pak Rebo”. Dipuncariosaken bilih wonten pagesangan piyambakipun minangka paraga ingkang ala tumindakipun kadosta lamis, randha kaping kalih, saha ing ndonyanipun pamikiranipun kirang. Gatra sepisan minangka sampiran. Gatra kalih minangka wosipun parikan. Sajak ingkang sami inggih wonten ing wanda tengah-tengah gatra saha saben pungkasanipun gatra. Sajak-ipun inggih menika ing  “ing” saha “an” saking tembung “piring, eling” saha tembung “pas-pasan, sepisan”. Wosipun dumunung ing gatra kalih inggih menika “E sing dha eling urip mung sepisan”. Tegesipun parikan menika ingigh badhe ngandharaken sumangga sami emut bilih gesang menika namung sepisan.

Paedahipun cakepan menika inggih ngendahaken caraning tumindak. Cakepan menika arupi pitutur, saengga tembung rinengga menika kangge ngendahaken caraning tumindak. Tumindakipun tiyang cakepan menika bab ngemutaken bilih urip mung sepisan inggih menika pagesangan namung sepisan. Para manungsa sami emuta dhateng pagesangan ingkang sepisan menika. Jinisipun basa rinengga  ugi wonten ing cakepan menika.

E iba senenge, Kanca  tani yen nyawang tandurane, Nyambut gawe, Awak sayah seneng atine (M/KT/30)

            Purwakanthi (M/KT/30)  minangka purwakanthi guru swara. Guru swaranipun “e” ing saben pungkasanipun gatra. Purwakanthi menika nggadhahi teges mekaten. “E iba senenge” tegesipun ngraosaken bingah ingkang sanget. “Kanca tani yen nyawang tandurane” tegesipun kanca tani menawi mirsani tanduran asil taninipun. “nyambut gawe, sakwayah-wayah seneng atine” tegesipun tambut damel sakwanci-wanci nyambut damel remen manahipun. Dados cakepan menika gadhah teges bilih para petani ngraosaken binggah anggenipun nyambut damel. Tetanen ing sabin menika kanthi manah ingkang ngremenaken.

Paedahipun cakepan menika inggih kangge ngendahaken raosing manah. Raosing manah ing konteks inggih menika manahipun para tani. Manahipun para tani ingkang ngandharaken bilih sami bingah anggenipun nggarap pakaryanipun. Makarya saged kapan mawon utawi “sakwanci-wanci”. Kanthi mekaten para tani ngraosaken manah ingkang bingah. Basa rinengga ugi wonten ing cakepan menika.

Jenang gula ya Mas ya

mbok aja lali (M/K/11)

Cakepan (M/K/11) dipunpendhet saking cakepan tembang campursari anggitanipun Manthou’s kanthi irah-irahan Kangen.  Ing tembang menika dipunandharaken penutur ingkang ngraosaken kangen dhateng paraga ing tembang. Cakepan menika wonten wangsalanipun inggih wonten ing tembung “jenang gula” lan “lali”.

Jenang gula, lo. Glali.

Maksude aja lali (Padmosoekotjo, 1960: 11)

Sami kalihan andharanipun Padmosoekotjo bilih, “jenang gula” minangka wangsal cangkrimipun. Wangsulanipun inggih menika “glali” ingkang dipunandharaken kangge ancang-ancang badhe ngendika “lali”. Tegesipun unen-unen menika inggih menika, ampun supe. Penutur ngandharaken bilih lawan tutur ampun supe kalihan piyambakkipun. Ing konteks tembang  Kangen menika, tegesipun cakepan supados paraga tansaha emut kalihan penutur tembang.

Paedahipun cekepan menika bilih kangge ngendahaken tumindak. tumindak ingkang wonten ing teks inggih menika nalika penutur ngemutaken dhateng paraganipun. Paraga dipunaturi ngemut-emut penutur inggih bab katresnanipun. Jinis basa rinengga sanesipun ugi wonten ing cakepan menika.

Sluman slumun watone slamet  (M/SSS/19)

      Cakepan (M/SSS/24) dipunpendhet saking tembang campursari anggitanipun Manthou’s kanthi irah irahan Sluman Slumun Slamet. Cakepan menika saged kalebet ing paribasan. Unen-unen menika ajeg panganggenipun, ngangge teges entar ananging boten ngemu suraos pepindhan. Miturut Padmosoekotjo (1958: 67) tegesipun sluman slumun slamet inggih menika “sanajan ora weweka, tansah nemu juwana”. Tegesipun inggih ngandharaken bilih senajan kirang alon-alon nglampahi pakaryan, ananging tansah nemu kamulyan. Saged ugi dipunandharaken mekaten, anggenipun nglampahi pakaryan menika kirang ngatos-atos ananging tansah pinaringan kabegjan

Paedahipun cakepan (M/SSS/24) inggih menika kangge ngendahaken caraning tumindakipun tiyang. Tembang menika arupi pitutur. Saengga penutur menika paring pitutur kangge para pamiarsa tembang sedaya bab caraning tumindak tiyang. Tumindakipun tiyang ingkang nglampahi pakaryan menika kedah alon-alon, boten grusah-grusuh menika asilipun mangke tansah pinaringan kesaenan.

Nganti-anti tekane Radyan Permadi (M/AA/02)

Cakepan (M/AA/02) menika dipunpendhet saking tembang Anting-Anting.  Cakepan menika ugi wonten candranipun. “Radyan Permadi” inggih menika paraga ingkang dipunangge ngendahaken paraga tembang. Paraga menika minangka paraga ingkang endah. Tembung menika dipunemper-emperaken kalihan tiyang ingkang dipunmaksud. Kaedahanipun tiyang menika dipunendahaken kathi paraga inggih Radyan Permadi.

Paedahipun candra (M/AA/02) inggih menika kangge ngendahaken paraga. Ingkang dipunendahaken inggih menika fisik-ipun paraga. Paraga ingkang dipunmaksud penutur menika dipunemperaken kalihan paraga ingkang sanget sae inggih menika Radyan Permadi. Boten ateges bilih paraga menika Radyan Permadi ananging dipunemper-emperaken kados mekaten, amargi Radyan Permadi minangka paraga endah.  Basa rinengga sanesipun kados menika.

Pak Rebo, e Pak e Pak Rebo.

Pak Rebo laire dina Kemis

(M/PR/36)

Cakepan (M/PR/36) menika dipunpendhet saking tembang Pak Rebo. Tembang menika nyariosaken sedaya lampahipun paraga kanthi nama Pak Rebo. Wonten ing cakepan, sengkalan menika wonten ing tembung “Pak Rebo”. Menawi tiyang Jawi biasanipun anggenipun ndamel nama tiyang, ngginaaken tembung dinten menika kanggge ngengeti lairipun. Saged dipunbedhek menawi paraga Pak Rebo menika lair ing dinten Rebo. Ananging menawi dipuntingali saking konteks cakepan salajengipun, dipunandharaken bilih Pak Rebo lair ing dinten Kemis. Cakepan menika pancen dipundamel penganggit mekaten amargi konteks tembangipun kangge sarana gojegan.

Paedahipun sengkalan ing cakepan (M/PR/36) inggih menika kangge ngendahaken paraga tembang. Paraga tembang ing cakepan inggih menika Pak Rebo. Sengkalan menika dipunpanggihaken wonten ing nama paraga tembang. Sengkalan menika arupi nama ingkang dipundamel penganggit kangge ngandharaken paraga. Dados cakepan (M/PR/36) dipundamel sengkalan kangge ngendahaken paraga Pak Rebo.

Jinisipun basa rinengga ingkang dipunpanggihaken wonten ing cakepan tembang campursari anggitanipun Manthou’s menika wonten 11. Jinisipun inggih basa rinengga inggih menika: (1) entar, (2) pindha, (3) cangkriman, (4) isbat, (5) parik, (6) purwakanthi, (7) wangsalan, (8) paribasan, (9) candra, (10) rumpaka, saha (11) sengkalan. Tegesipun basa rinengga dipuntegesi kanthi cara kontekstual. Paedahipun basa rinengga saking sedaya cakepan menika antawisipun ngendahaken paraga tembang; ngendahaken kahananing paraga tembang; ngendahaken caraning tumindak; ngendahaken papan; ngendahaken swasana; ngendahaken samubarang; saha ngendahaken manah. Sedaya paedah menika dipunpendhet saking deskripsi ingkang wonten ing cakepan tembang campursari Manthou’s.

E.     Dudutan

Panaliten ngengingi cakepan tembang campursari anggitanipun Manthou’s gadhah asil bilih Manthou’s menika ngginakaken basa rinengga supados langkung variatif. Basa rinengga ingkang dipundinakaken langkung sekeca dipunmirengaken. Saged langkung sekeca amargi ngginakaken basa-basa ingkang endah. Saking tembang ingkang sampun dipunteliti dening panaliti, jenis basa rinengga langkung saking satunggal jenis. Andharan menika nedahaken bilih cakepan tembang campursari anggitanipun Manthou’s identik kalihan basa rinengga. Jenis basa rinengga ingkang dipunginakaken ing cakepan tembang campursari anggitanipun Manthou’s inggih punika entar, pindha, isbat, cangkriman, parikan, purwakanthi, wangsalan, paribasan, candra, rumpaka, saha sengkalan. Basa rinengga kasebut dipunandharaken kanthi basa ingkang enteng, ananging sages nandhesaken teges.

Tegesipun basa rinengga ingkang wonten ing cakepan tembang campursari anggitanipun Manthou’s kaleber ing teges rinengga. Teges basa rinengga ing cakepan tembang campursari anggitanipun Manthou’s saged dipunmangertosi saking tembung-tembungipun, saged ugi dipunmangertosi saking wosipun tembang. Tembang campursari campursari anggitanipun Manthou’s kathah nyariosaken bab kasmaran. Andharan kasebut jumbuh kaliyan wosipun tembang cammpursari Manthou’s ingkang nyariosaken raos bingah, kuciwa, saha susah nalika tiyang nggadhahi raos tresna. Manthou’s ugi ngandharaken bab satunggaling papan. Boten namung nyaruosaken papanipun mawon, ananging ugi nyariosaken bab kahananipun, wonten menapa mawon, budaya, saha kados pundi paraga-paraga ingkang wonten ing salebetipun. Salajengipun, wonten ing tema sosial masarakat, Manthou’s ngandharaken sayuk rukun rakyat anggenipun sami makarya kanthi pasedherekaan.

Basa rinengga ingkang dipunandharaken dening Manthou’s saged dipunandharaken kanthi sekeca lan boten kasar. Sambet kalihan paedahipun basa rinengga ingkang wonten ing cakepanipun. Basa rinengga wonten ing cakepan tembang campursari Manthou’s nggadhahi paedah mapinten-pinten. Paedah basa rinengga kasebut antawisipun kangge ngendahaken paraga tembang, ngendahaken kahananing paraga tembang, ngendahaken caraning tumindak, ngendahaken papan, ngendahaken swasana, ngendahaken samubarang, saha ngendahaken raosing manah.

Adhedhasar asil panaliten punika, saged dipunmangertosi bilih ing cakepan tembang campursari anggitanipun Manthou’s kathah ngginakaken basa rinengga ingkang saged nambah endahing karya sastra. Asilipun panaliten inggih punika ngandharaken jenis saha paedah basa rinengga ing cakepan tembang campursari Manthou’s, supados sekeca dipunpendhet paedah dening pemaos. Kanthi panaliten punika pamaos sageda mangertosi bab jenis, teges saha paedah basa rinengga wonten ing cakepan tembang campursari anggitanipun Manthou’s.

Asilipun panaliten punika ugi saged dipunginakaken minangka referensi kangge nyinaoni bab jenis, teges saha paedah basa rinengga wonten ing karya sastra. Sanesipun panaliten punika ugi sageda nambah pamanggihipun tiyang ngengingi semantik, mliginipun basa rinengga. Kangge pamaos, panaliten punika saged dipunginakaken kangge referensi ing panaliti sanesipun, ingkang taksih gayut kalihan ilmu basa saha sastra ing cakepan tembang punika.

Pamrayogi dhateng panaliten menika inggih saged dipunkajengaken dhumateng panaliti sanes ingkang ngrembag basa rinengga wonten ing tembang campursari anggitanipun Manthou’s. Saengga panganggenipun basa rinengga saged dipunlajengaken kanthi langkung sae wonten ing objek sami ugi dhateng objek tembang ingkang dereng dipunteliti. Panaliti sanes saged nglajengaken mliginipun bab jenis, teges saha paedah wonten ing basa rinengga.

Tembang campursari anggitanipun Manthou’s wonten cakepanipun dipunpanggihi campur kode, alih kode. Andharan punika saged dipundadosaken acuan kangge pamaos ingkang gadhah minat kangge neliti perkawis ing nginggil kasebut. Ewandene panaliten ngengingi basa rinengga menika perlu dipunlajengaken kanthi ngginakaken objek sanes, antawisipun saged bab geguritan jawi, novel jawa, saged ugi kanthi carita cekak ing kalawarti.

F.     Kapustakan

Asmani, Jamal Ma’mur. 2011. Tuntunan Lengkap Metodologi Praktis Penelitian Pendidikan. Yogyakarta: Diva Press.

Chaer, Abdul. 1990. Pengantar Semantik Bahasa Indonesia. Jakarta: Rineka Cipta.

Darmadi, Hamid. 2011. Metode Penelitian Pendidikan. Bandung: Alfabeta.

Hadiwidjana. 1967. Tata- Sastra. Yogyakarta: U.P Indonesia.

Mulyana. 2008. Semantik Bahasa Jawa. Yogyakarta.

Nurgiyantoro, Burhan. 2007. Teori Pengkajian Fiksi. Yogyakarta: Gadjah Mada Universiti Press.

Padmosoekotjo, S. 1960. Ngengrengan Kasusastran Djawa Jilid II. Yogyakarta: Hien Hoo Sing.

Parera. J. D. 2004. Teori Semantik. Jakarta: Erlangga.

Pradopo, Rachmat Djoko, dkk. 2001. Metodologi Penelitian Sastra. Yogyakarta: Hanindita Graha Widya.

Purwadarminto. 1939. Baoesastra Djawa. Batavia: Wolters Uitgevers Maatschappij.

Sukardi. 2003. Metodologi Penelitian Pendidikan. Jakarta: Bumi Aksara.

Suryabrata, Sumadi. 2013. Metode Penelitian. Jakarta: Raja Grafindo Persada.